Historia parafii

kosc2Nazwa miejscowości pochodzi od nizinnego "obszaru za łęgiem" położonego na wysokości Dębu na południowym brzegu Rawy, podobnie jak położone "za wodą" na wysokości Bogucic tereny na tym samym brzegu rzeki, czyli późniejsze Zawodzie. Wersje nazwy miejscowości począwszy od 1360 r. do XVI w. brzmiały: Zalanze, Zaluzie, Zaluze, Zaloze, Zalęzie, Zalenze.

Najstarsza informacja na temat Załęża pochodzi z dokumentu księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja z 15 XII 1360 r. potwierdzającego Ottonowi Pileckiemu własność wsi Jażwice, Załęże, Bogucice i miasta Mysłowice. Pod względem prawnym należało wówczas Załęże do księstwa raciborskiego, potem do połowy XVI w. do pszczyńskiego "Państwa Stanowego". Sama miejscowość, przynajmniej od 1360 r. była własnością prywatną. W 1360 r. posiadał ją Otto z Pilicy. Jej właścicielami w wiekach następnych byli: polski ród Salamonów z Benedyktynowic (1526), Andrzej Krecik i synowie Paweł, Franciszek (1694-1734), Ernest Ferdynand Naffe (1734), Karol Wachowski (1779), Loebel Freund (1840), radca sądu ziemskiego Ernest Georges de la Tour (od 1845), Hrabia von Moltke (od 1856) i Spółka Akcyjna Giesche Spadkobiercy (od 1883).

W latach 1598-1718 wieś stanowiła wolne sołectwo. Od 1718 r. grunta sołectwa włączono do obszaru dworskiego. Tak więc załęska gmina wiejska do połowy XIX w. zależna była od właściciela miejscowości. Katowice wyodrębniły się w 1850 r. od Bogucic, a w 1865 otrzymały prawa miejskie. Załęże 15 VII 1924 wraz z okolicznymi miejscowościami: Bogucice, Brynów, Dąb, Zawodzie włączono do miasta Katowic.

Terytorium historyczne miejscowości i powstałej w 1896 r. parafii Załęże graniczyło na wschodzie z tzw. Kuźnicą Bogucką (do której jeszcze w 1609 r. należały osady Katowice i Brynów). Naturalną granicą był potok Osiek (wzmiankowany w 1360 r. "fluvius dictus Osiek" wpadający do Rawy ze swym przedłużeniem z południa od stawów Sołtysiego i Drzymałowskiego "na Buglowiźnie." Od "Kopca Brzozowego" w rejonie dzisiejszej kop. Wujek granica przebiegała lasem w kierunku zachodnim (w 1360 r. "Kochłowa łąka") do granic współczesnych Kochłowic; następnie w kierunku północnym wzdłuż drogi do "Johanki", małą strugą "Trzyniec" aż do jej ujścia do Rawy na wschód od Klimzowca. Rawa stanowiła granicę północną. Miejscowość przecinała historyczna droga (w 1360 r. określana jako "via magna, quae procedit de Elgoth") prowadząca na południe przez Załęską Hałdę i Ligotę do Mikołowa, a na północ przez Dąb, Bytków i Bańgów do szlaku handlowego z Bytomia do Czeladzi i Krakowa. Z drogi tej pozostały małe odcinki obok stawu na Buglowiźnie i na terenie Załęża ulice ks. Pośpiecha i żelazna. Obecna ul. Gliwicka była krętą polną drogą z Bogucic do Hajduk.

W granicach Załęża znalazły się przysiółki: Obroki, gdzie był dawny polny folwark załęski z XVII w., istniejący jeszcze na przełomie XIX/XX w., i od XIX w. Owsiska (grupa domów na Hałdzie wysuniętych najbardziej na zachód). Największy jednak wpływ na rozwój Załęża miał przemysł, zwłaszcza górniczy powstający m.in. na jego terenie. W kolejności powstawały: już w średniowieczu kuźnice rudy żelaza w rejonie współczesnej Załęskiej Hałdy, następnie kopalnie węgla: Charlotte (1795), Wiktor (1840) i Kleofas (1842). Do ostatniej należały szyby Adam, Ewa i Jenny oraz inne pola górnicze Józef, Rinaldo, Mała Helena, Christnacht, Arkona, Fabian i Jan. Po zastoju gospodarczym w połowie XIX w. w latach 1880 – 1883 Spółka Akcyjna Giesche i Spadkobiercy nabywszy wraz z załęskim dominium wszystkie szyby znajdujące się na terenie miejscowości utworzyła kopalnię Kleofas, która wycisnęła mocne piętno na charakterze i losach miejscowości. W 1848 r. Załęże przecięła wybudowana linia kolei żelaznej z Mysłowic do Gliwic. Od 1898 r. rozpoczął kursowanie tramwaj elektryczny na linii Katowice – Hajduki.

Miejscowość pierwotnie należała do parafii w Mikołowie. A od domniemanych początków (1374-1396) bogucickiej parafii stanowiła jej część. W protokole wizytacyjnym tej parafii z 1598 r. jest mowa: "ad parochiam pertinet villae Boguczyce, Załęże et nova villa Katowicze". Razem z parafią macierzystą do 1868 r. należała do dekanatu bytomskiego. Wtedy po jego kolejnym podziale (28 VIII 1821 r.) przyłączono Bogucice do powstałego mysłowickiego dekanatu. Dekanat bytomski należał pierwotnie do diecezji krakowskiej. Od 1821 r. włączono go do wrocławskiej diecezji.

W XIX w. miał miejsce na terenie bytomskiego dekanatu błyskawiczny rozwój przemysłu i razem z nim wzrost liczby ludności, zwłaszcza przybyłej do nowopowstających miejsc pracy. W okresie rządów diecezją wrocławską biskupów: Melchiora Diepenbrocka (1845-1853) i Henryka Forstera (1853-1881) Kościół na Śląsku przeżywał swoje odrodzenie. Zaczęły powstawać potrzebne nowe parafie. Proces rozwoju duszpasterstwa został zahamowany przez Kulturkampf (1872-1880). Dalsze żywiołowe powstawanie nowych parafii na terenie już wielkoprzemysłowym nastąpiło pod koniec XIX w.

kosc2W okresie duszpasterzowania w Bogucicach ks. Leopolda Markiewki, właściciel wsi Załęże protestant Ernest Georges de la Tour wystąpił z inicjatywą wybudowania na górce w Załęskiej Hałdzie kościoła, plebanii, cmentarza i szkoły, pod które przyrzekł ofiarować 23 morgi gruntu. Propozycja została przyjęta przez bogucickiego proboszcza i biskupa wrocławskiego. Sporządzony w 1855 r. projekt nowej parafii przewidywał włączenie do niej miejscowości z parafii boguckiej: wsie Brynów, Załęże z dzielnicami Załęska Hałda i Katowicka Hałda, z mikołowskiej parafii wsie Ligotę, Ochojec i Piotrowice oraz z parafii chorzowskiej hutę "Baildon" z wybudowanymi obok niej "familokami". Ofiarodawca polecił wykonać do planowanego kościoła obraz św. Jerzego patrona właściciela wsi, który został czasowo zdeponowany u dziekana mysłowickiego. Jednak planów na skutek braku poparcia finansowego przez innych potentatów przemysłowych z terenu planowanej parafii nie zrealizowano. Załęże zostało sprzedane w 1856 r. hrabiemu von Moltke, który też okazywał zainteresowanie budową kościoła, lecz już nie powstaniem parafii.

Parafia ostatecznie powstała bez udziału wielkiej własności, tylko z inicjatywy kościelnej, zwłaszcza proboszcza parafii bogucickiej ks. Ludwika Skowronka oraz wiernych. Wielkość pod względem terytorialnym i ludnościowym parafii bogucickiej oraz dekanatu mysłowickiego do którego należała, była ilustracją trudnych problemów duszpasterskich przemysłowego zagłębia górnośląskiego. W 1896 r. parafia bogucicka liczyła 22 tys. wiernych, których obsługiwało dwóch księży. W związku z tym zarząd kościelny parafii bogucickiej na zebraniu odbytym 1 XII 1895 podjął następującą uchwałę:

"Już przed 45 laty odbyły się pertraktacje za zgodą księcia biskupa dr Henryka Forstera w przedmiocie budowy kościoła w Załężu, a to między ówczesnym proboszczem Leopoldem Markiewką a ówczesnym właścicielem dóbr załęskich George'm. Pertraktacje wówczas nie doprowadziły do żadnego wyniku.

W obecnej chwili jednak budowa kościoła w Załężu stała się koniecznością. Wieś, zbudowana zwarcie po obu stronach szosy prowadzącej z Katowic do Świętochłowic liczy razem z Hałdą Załęską już teraz 9 tys. katolików. Do tego dochodzi, że w następnych latach w związku z rozbudową kopalni Kleofas znowu liczyć się należy ze wzrostem liczby zaludnienia, która podniesie się o dalszych kilka tysięcy mieszkańców.

Gmina Załęże należy do parafii Bogucice, a średnia odległość od kościoła parafialnego w Bogucicach wynosi 4 km. Załężanom na pewno nie przypada łatwo uczęszczać regularnie na nabożeństwa do Bogucic, zwłaszcza w zimie. Dlatego życzą sobie katolicy mieszkańcy Załęża, aby mogli się odłączyć z parafii boguckiej i utworzyć własny system kościelny.

Zarząd kościelny uchwala zadość uczynić temu życzeniu. Obecny proboszcz Ludwik Skowronek uznaje konieczność odłączenia Załęża już ze względów duszpasterskich, zwłaszcza że obecna liczba parafian wynosi już ponad 22 tys. dusz, przez to niniejszym uwalnia się gminę Załęże bez zastrzeżeń z dotychczasowej przynależności parafialnej i obiecuje do urządzenia kościoła i plebanii w Załężu przyczynić się radą i czynem.

Organista Karol Pusch w Bogucicach zrzeka się swych akcydensów stuły i innych dochodów z gminy Załęże mu przysługujących, i uwalnia Załężan z tych zobowiązań, jak wyraźnie oświadczył na dzisiejszym posiedzeniu. Gmina Załęże przeto odtąd sama będzie musiała poczynić dalsze kroki w sprawie budowy własnego kościoła."

Ksiądz proboszcz obiecał Załężanom, że pomoże im radą i czynem. Równocześnie rozpoczął starania w tej sprawie w Kurii Biskupiej we Wrocławiu. Już w 1894 r. zakupił parcelę o wielkości 3,34 ha pod kościół, plebanię i cmentarz. Kardynał Jerzy Kopp zaakceptował 27 XII 1895 r. plany. Proboszcz ks. Ludwik Skowronek 19 I 1896 r. zwołał w sali miejscowego właściciela karczmy Basisty walne zebranie 452 przedstawicieli gminy Załęże, na którym przyjęto większość 400 głosów jego propozycję. Zakupiony grunt wpisano do księgi wieczystej pod numerem 571 jako własność nowej parafii.

W międzyczasie w nocy 3/4 marca 1896 r. miał miejsce pożar w kopalni Kleofas, w czasie którego zginęło 105 górników. Dla wiernych był to wstrząs. W czasie pogrzebu ofiar na cmentarzu w Bogucicach, wierni z Załęża wraz z proboszczem ks. Ludwikiem Skowronkiem ślubowali zbudowanie własnego kościoła jako kościoła wotywnego ku czci św. Józefa patrona dobrej śmierci. Oto treść złożonego nad mogiłami górników ślubowania Załężan:

"Dla uczczenia drogiej pamięci naszych ukochanych współbraci śp., co poginęli dnia 3 marca na kopalni Kleofas – więcej jeszcze dla przebłagania gniewu boskiego – obiecujemy Panu Bogu najwyższemu stawić kościół w Załężu i na ten cel ofiary według naszej możności przynosić, aby ów kościół służył Panu Bogu na chwałę, nam i drogim zmarłym na korzyść zbawienną. Amen."

Parafia Załęska została erygowana przez Arcybiskupa Wrocławckiego Ks. Kardynała Jerzego Koppa dekretem z dnia 20 IV 1896 r. Potwierdzenie tego faktu przez władze świeckie nastąpiło 13 VII 1896 r., zaś 24 VIII 1896 r. ks. prob. Ludwik Skowronek został mianowany administratorem tej nowo utworzonej parafii, którą to funkcję oficjalnie objął 17 IX 1896 r. Księgi parafialne jednak, zgodnie z zaleceniem, zaczęto prowadzić od 1 X 1896 r. i od tej daty faktycznie parafia zaczęła istnieć jako samodzielna jednostka duszpasterska. W tym samym roku (12 XI) wybrano Zarząd Kościelny i Radę Parafialną, a 15 XI tegoż roku powołano Komitet Budowy Kościoła i rozpoczęto przygotowania do jego budowy. Trud budowy kościoła i plebanii spoczywał na administratorze oraz wiernych. Kolator kościoła macierzystego w Bogucicach hr. Thiele Winkler zastrzegł, że nie będzie patronem nowopowstałej parafii oraz nie zrekompensuje uposażenia kościoła bogucickiego na skutek zmniejszenia się jego beneficjum. Patronat więc nad nowopowstałą parafią i budującym się kościołem objął biskup wrocławski jako ordynariusz. Księgi ogłoszeń parafii bogucickiej potwierdzają bardzo duże zaangażowanie ks. Skowronka oraz parafian z Załęża i Bogucic w budowę kościoła. Od 1898 r. do 16 XII 1900 r. comiesięcznie ogłaszano w Bogucicach kolektę na budowę świątyni. Przed poświęceniem dzień 28 X 1900 był ogłoszony dniem wolnego wstępu dla zwiedzających nową świątynię.

Równocześnie z kościołem rozpoczęto w 1896 r. budowę probostwa i klasztoru sióstr Jadwiżanek, będącego własnością parafii. Klasztor sióstr poświęcono 30 X 1899 r., a proboszcz zamieszkał na probostwie w listopadzie 1900 r.

Kościół i parafia załęska powstałe w kontekście innych inicjatyw na terenie późniejszych wielkich Katowic ilustrują wysiłek i ofiarność ówczesnych wiernych i kapłanów w dziele pomnażania liczby placówek duszpasterskich. Na przełomie XIX i XX w. powstało tu 6 nowych parafii, 4 zakłady zakonne i klasztory.

  • Źródło:  "Stulecie Parafii św. Józefa w Katowicach-Załężu" (wyd. Katowice 1996), ks. prof. dr. hab. Józef Krętosz, (1949 – 2018)
  • Ilustracje pochodzą z książki "Bogucice, Załęże et Nowa Villa Katowice".